Kooperatifcilik

Birlikten kuvvet doğar. Kooperatifçilik ise birlikte iş yapma, birlikte çalışma, kısaca iş birliğidir.
Kooperatif, ortakları için bir menfaat unsuru, yöneticiler için bir ekonomik faaliyet, çalışanlar için bir iş, devlet için de bir kalkınma aracıdır.
Bizde bu dersimizde kooperatifçiliğin önemini, anlamını ve tarihi gelişimini anlatacağız.

KOOPERATİF  NEDİR?

Kooperatif, insanların karşılanmasında zorluk çektiği ihtiyaçlarını temin etmek için maddi, manevi güçlerini birleştiren mükemmel bir dayanışma aracıdır.
Kısaca  kooperatifleşmenin  temelinde;  yardım,  dayanışma duygusu ve iş başarma amacı vardır. Bu amaçla insanlar çeşitli isimler altında  el  ve gönül  birliğiyle  zorlukları  yenmek  için  bir araya gelmişlerdir.

İHTİYAÇ  NEDİR?

İhtiyaç, mal ve hizmet temini bakımından karşılandığında insana haz, karşılanmadığında elem veren duygulardır.
İhtiyaçlar da ikiye ayrılır. Bunlar mesleki ihtiyaçlar ve kişisel ihtiyaçlardır.

KOOPERATİFÇİLİK  İLKELERİ  NELERDİR?

Milletlerarası Kooperatifler Birliğince (İ.C.A) 1937 yılında kabul edilen kooperatifçilik ilkeleri şunlardır:
1 .  Herkese açık üyelik (Serbest giriş-çıkış ilkesi)
2.  Demokratik yönetim
3.  Risturn (İşletme fazlasının ortaklara alışverişiyle orantılı olarak dağıtılması ilkesi)

DÜNYADA  KOOPERATİFÇİLİK  NEREDE,  NE  ZAMAN BAŞLAMIŞTIR?

Kooperatifçiliğin tarihçesine bakıldığında 1844 yılı ile tüketim kooperatifçiliğin  de  İngiltere  ilk sırayı  almaktadır.  Bunu  üretim kooperatifçiliğinde Fransa, Esnaf ve Tarım Kredi kooperatifçiğinde ise Almanya takip etmektedir.
Ancak, bu örneklerden çok daha önce adı kooperatif olmasa bile sistem ve ilkeler bakımından aynı olan ve Osmanlı-Türk toplumunda mevcut bulunan Ahilik sistemi, gerek ihtiva ettiği prensipler gerekse insanlığa ve çalışanlara tuttuğu  ışık ve çizdiği yol bakımından kooperatifçilik ilkeleri ile büyük bir yakınlık göstermektedir.
Avrupa ülkelerinde ki bu ilk kooperatifçilik örneklerinin ilke olarak Ahilik  prensiplerinden  etkilendiği  bir gerçektir.  Nitekim  Modern kooperatifçiliğin  kurucularından  olan  Michael  Sandown,  Sivas, Kayseri,  Nevşehir,  Kırşehir ve Niğde'de incelemeler yapmış ve edindiği bilgileri 1828-1831 yılları arasında İngiltere'de yayımlamıştır (The Co-Operator Vol. 18 No 5. London 1944 pp 13-19 Yazarı John B. HIGGINS).
Bu bakımdan kooperatifçilik fikrinin anayurdu ANADOLU dur diyoruz.

                        KOOPERATİFÇİGİN ÜLKEMİZDEKİ DURUMU  

Geçen dersimizde Cumhuriyet öncesi kooperatifçilik hareketimiz anlatılmıştı. Bu dersimizde Cumhuriyetin ilanı ile başlayan kooperatifleşme hareketi ve gelişimi anlatılacaktır.
Cumhuriyet  dönemindeki  kooperatifleşmeyi  de  iki bölümde ele alacağız.
1.  Planlı dönem öncesi (1923-1960)
2.  Planlı dönem sonrası kooperatifleşme (1961 ve sonrası) hareketi.

       PLANLI  DÖNEM  ÖNCESİ  (1923-1960) KOOPERATİFÇİLİK  HAREKETİ

 Cumhuriyetin ilanından hemen sonra ilk kooperatifler kanunu diyebileceğimiz 21.4.1924 tarihli ve 498 sayılı "İtibari Zirai Birlikleri (Kooperatifleri) Kanunu" yürürlüğe konulmuştur. Bugünkü anlamıyla tarım kredi kooperatifleri kanunu olmaktadır. Bu kanuna dayalı olarak ilk kooperatif 1927 yılında İzmir'de "İtibarı Zirai Birliği" kurulmuştur.
1925 yılında Atatürk'ün de kurucu ortağı olduğu "Ankara Memurin Erzak Kooperatifi" Ankara'da kurulmuştur.
1926 yılında ticari faaliyetleri düzenlenmek amacıyla çıkarılan Ticaret Kanununda kooperatifler "Ticaret Ortaklığı-Kooperatif şirket" olarak tarif edilmiştir.

            1936 yılında Silifke kazası Tekir Çiftliği Tarım Kredi kooperatifi kurulmuştur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk, bu kooperatife kurucu ve 1 numaralı ortak olmakla hem kooperatifçiliğe olan inancını ortaya koymuş, hem de modern tarım tekniğini uygulama konusunda yol gösterici olmuştur. Kooperatifçilik çalışmaları 1950'li yıllardan itibaren bir canlılık sürecine  girmiştir.  Nitekim  ilk  olarak  1961  Anayasası'nda kooperatifçiliğe yer verilmiştir.

PLANLI  DÖNEM  SONRASI  (1961 VE  SONRASI) KOOPERATİFLEŞME  HAREKETİ

Bu dönemin en önemli özelliği kooperatifçilik konusu ilk defa Anayasada yer almıştır. Nitekim 1961 Anayasa'sının 51. maddesinde "Devlet  kooperatifçiliğin  gelişmesini  sağlayacak  tedbirleri  alır" hükmüne yer verilmiştir.
I. Beş Yıllık Kalkınma Planından başlayarak günümüze kadar olan  dönemde  kooperatifleşmenin  öneminin  kırsal  kesime anlatılmasını  kolaylaştırmak bakımından  devlet çeşitli  proje ve modeller geliştirmiştir.
Bu modellerin ilki tek tip çok amaçlı kooperatif dediğimiz "Köy Kalkınma Kooperatifi" modelidir.  Köy Kalkınma Kooperatiflerinin kurulmasına 1964 yılında başlanmıştır.
Köy Kalkınma Kooperatiflerince uygulanacak projelere  kaynak temin etmek için "Dış Ülkelere İşçi Göndermede Kooperatif Kuran Köylülere Öncelik Tanıma Projesi" geliştirilerek yürürlüğe konulmuştur. 1965-1974 yılları arasında 1204 kooperatif projesine 42.277 kişilik işçi kontenjanı tahsisi yapılmıştır.
1969  yılında  1163  Sayılı  Kooperatifler  Kanunu  yürürlüğe konulmuştur. Bu kanunla kooperatifçilik çalışmalarında konu bazında ihtisaslaşma eğilimi başlamıştır.
Ancak 1163 sayılı kanuna göre kurulan kooperatifleri tarımsal amaçlı kooperâtifler ve tarım dışı amaçlı kooperatifler olarak ikiye ayırmak gerekecektir,
Bugün tarımsal amaçlı kooperatifler Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile tarım  dışı  kooperatifler ise Sanayi ve Ticaret  Bakanlığı  ile ilgilendirilmiştir.
Biz konumuz gereği bundan sonraki derslerimizde sadece tarımsal amaçlı kooperatiflere değineceğiz.

     TARIMSAL  AMAÇLI  KOOPERATİFLER  HANGİLERİDİR?

 1163 sayılı kanunla kurulan tarımsal amaçlı kooperatifleri 1988 yılına kadar şu ünvanları taşıyordu:
-  Köy Kalkınma Kooperatifi
- Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi
- Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi
- Su Ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifi
- Zirai Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak-Su) Kooperatifi
- Pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi
- Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi Toprak ve Tarım Reformu Kooperatifi
- Elektrik Üretim Kooperatifi olmak üzere (9) türden ibarettir.

1988 yılına gelindiğinde o zamanki adıyla Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı'nın görev alanında bulunan (9) çeşit kooperatif sayısı yaklaşık 11.000 idi.

1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu'nun günün ihtiyaçlarına cevap verememesi,  ekonomik  faaliyetlerin  serbest  piyasa  ekonomisi şartlarına doğru yönelmesi gibi sebeplerle 1988 yılında ve 3476 sayılı kanunla mevcut kanunda önemli değişiklikler yapılmıştır.

KANUNDA  YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER  TARIMSAL AMAÇLI  KOOPERATİFLERİ  NASIL ETKİLEMİŞTİR?

Tarım ve Köyişleri Bakanlığınca, 3476 Sayılı kanunla yapılan değişikliklerin mevcut kooperatiflere yansıtılabilmesi için çalışma konuları  aynı  veya  benzer  nitelikte  olan  kooperatiflerin ana sözleşmelerinde birleştirme çalışmaları yapılmıştır. Buna göre 4 tip ana sözleşme geliştirilmiştir. Tarımsal kalkınma, Sulama, Su ürünleri, Pancar ekicileri kooperatifi bünyesinde toplanan kooperatifler aşağıda açıklanmıştır.

1- TARIMSAL KALKINMA KOPERATİFİ

- Köy Kalkınma Kooperatifi
- Orman Köyünü Kalkındırma Kooperatifi
- Hayvan Üreticileri Tedarik ve Pazarlama Kooperatifi
- Çay Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi

2- SULAMA KOOPERATİFİ

Zirai Sulama, Toprak Muhafaza ve Arazi Islahı (Toprak ve Su) Kooperatifi

3- SU  ÜRÜNLERİ  KOOPERATİFİ

- Balıkçılık İstihsal Satış Kooperatifi
- Su Ürünlerini Üretim ve Değerlendirme Kooperatifi

4- PANCAR  EKİCİLERİ  KOOPERATİFİ

Pancar Ekicileri İstihsal ve Satış Kooperatifi

Ayrıca kanunda yapılan değişikliklerle; kooperatiflerin ve üst kuruluşlarının  sağlıklı  bir  şekilde  teşkilatlanabilmesi,  ekonomik bakımdan güçlü bir yapıya kavuşması için ortaklık payının değeri yeniden düzenlenmiştir.
Kooperatif ve üst kuruluş ilişkilerinin geliştirilerek kooperatif organlarının daha verimli çalışır hale getirilmesi sağlanmıştır.
Denetim konusunda devletin denetimi yanında kooperatif ve kooperatif üst kuruluşlarının denetici organları kanalıyla bir oto-kontrol sisteminin kurulması hedeflenmiştir.

                             KOOPERATİFİN KURULUŞU VE FAYDALARI

Bu ders iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kooperatifin faydaları, ikinci bölümde bir kooperatifin nasıl kurulduğu anlatılacaktır.

KOOPERATİFİN  FAYDALARI

- Kooperatifçilik "Birlikten kuvvet doğar. Bir elin nesi var, iki elin sesi var" atasözümüz de belirtildiği gibi bir güç odağı ve iktisadi faaliyetler için bir baskı aracıdır.
- Kooperatif, fertlerin tek tek altından kalkamayacakları işleri gerçekleştiren mükemmel bir dayanışma kuruluşudur. - Kooperatifçilik  gelir  dağılımından  zarar  görenlerin,  bu zararlarını etkisiz hale getirmede (dağıtımda) denge oluşturan bir teşekküldür.
- Kooperatifçilikle, maddi ve manevi ihtiyaçların en az gider ve maliyetle ortakların ayağında giderilmesi mümkün olabilmektedir. Diğer bir ifadeyle üretici ile tüketici arasındaki kademeler kooperatifler vasıtasıyla ya tamamen kalkmakta veya en aza inmektedir.
- Kooperatifçilikle, emek ve ürünün gerçek değerini bulması sağlanabilir.  Diğer bir ifadeyle kooperatifler fiyatın oluşmasında üreticinin zararlarının bertaraf edilmesinde bir sigorta görevi ifa eder.
- Kooperatifler bencilliği (egoizm) önler. Kendi çıkarlarını hesaba katmadan başkaları lehine karşılıklı olarak çaba harcanmasına hizmet eder. Bu fonksiyonlarıyla kooperatifler insani ve ahlaki kuruluşlardır.
-   Kooperatifleşmeyle israf önlenir. Maliyet düşer, üretim artar ve verimlilik yükselir.
-   Kooperatifler birer demokrasi okuludur. Seçimle göreve gelip, seçimle görevden ayrılma sayesinde toplum ihtiyaçlarına daha kısa sürede cevap verme, insana hizmet konusunda en güzel fırsatları veren kurumlardır.
-  Tüketici güvenilir, kontrolden geçmiş besin maddelerine kavuşmuş olur.
-  Pazarda fiyatların aşırı derecede yükselmesine kooperatifler engel olur. Bu suretle tüketicinin korunmasına hizmet edilmiş olur.
- İstihdam sağlanmasında kooperatifler büyük rol oynayabilir. Bütün ülkeyi kaplayacak tesisleri, fabrikaları, emtia depoları, satış mağazaları  ve eğitim  kurumları  ile  kooperatifler işsizliğe karşı düşünülecek çarelerin birisi, belki de en etkilisidir.

KOOPERATİF  KURULUŞ  İŞLEMLERI

Tarımsal  amaçlı  kooperatifler,  tarımsal  bir  faaliyeti gerçekleştirmek üzere köy, belde ve ilçe gibi yerleşim merkezlerinde kurulabilmektedir.
Kuruluş işlemlerine geçmeden önce bu bölümde geçecek bazı kelimeleri ve anlamlarını açıklayalım.
Kooperatif ortağı kimdir? Tüketici veya üretici olarak veyahut ekonomik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla bir kooperatifi oluşturan insanlardır.
Müteşebbis heyet nedir? Kooperatif kurmak üzere bir araya gelen 75 kişiden oluşan topluluk.
Anasözleşme  nedir? Kooperatifin unvanı, yönetim merkezi, çalışma konuları ile uygulayacağı hükümleri sırasıyla ve yazılı olarak gösteren maddelerin hepsine denir.
Kuruluş Etüd Raporu Nedir? Kooperatifin kurulacağı yerleşim merkezi/ merkezleri hakkında tarımsal potansiyel, alt yapı ve sosyo- ekonomik durum hakkında bilgi veren araştırma raporudur.
Kuruluş Sermayesi Teslim Tutanağı Nedir? Kurucu ortaklar tarafından taahhüt edilen sermayenin 1/4`ünün Bakanlık İI Müdürlüğünce emanete alındığını gösteren belgedir.
Bakanlık onayı nedir? Kooperatif  kuruluşunun  mevzuata uygunluğunu belirten anasözleşme üzerindeki Bakanlığın imza, onay kaşesi ve mühürüdür.
Tescil  nedir? Kooperatif  unvanının  ve  anasözleşmesinin Mahalli Ticaret Sicil Memurluğuna kayıt ettirilmesidir.
İlan  nedir?  Kooperatifin   kuruluşunun,   unvanının anasözleşmesinin  Türkiye  Ticaret  Sicili  Gazetesinde  ilanen yayınlanmasıdır.

KOOPERATİF KURARKEN HANGİ İŞLEMLERİ YAPARIZ ?

- Bir yerleşim merkezinde, tarımsal faaliyette bulunmak amacıyla kooperatif kurmak için (15) çiftçiden oluşan bir müteşebbis heyet teşkil edilir.
- Müteşebbis  heyette yer alan çiftçilerin  imzasını  taşıyan ve kurulacak kooperatif türüne göre kooperatif kurma talebini belirten dilekçeye ikametgah belgeleri eklenerek Bakanlık İI Müdürlüğüne verilir.
- Kurulacak kooperatifin türüne göre Bakanlık İI Müdürlüğünce kooperatif kurulacak yerleşim merkezinin / merkezlerinin zirai kaynak ve potansiyeli, alt yapı, sosyo-ekonomik durumları etüt edilir. Tespitler "Kooperatif Kuruluş Etüt Raporu"nda belirtilerek Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü'ne bildirilir.
- Kuruluş etüt raporu Bakanlıkça (Genel Müdürlük) değerlendirilip kooperatifin  kurulması  uygun  görüldüğü  taktirde  yeteri  kadar anasözleşme (kurucu ortaklara verilmek üzere) bir yazı ekinde  İI Müdürlüğüne gönderilir.
-  Bakanlıkça  gönderilen  anasözleşmelerin  tutarı  (1  adedi 1.000.000.- TL.) kurucu ortaklarca Çiftçi ve Kooperatifçilik Tanıtma, Eğitim ve Ödüllendirme Fonu'nun T.C. Ziraat Bankası Ulus/Ankara şubesinin  30447-2744.4  nolu  hesabına  yatırılmasından  sonra anasözleşmeler Bakanlık İI Müdürlüğünce kurucu ortaklara teslim edilir.
- Anasözleşmelerde,  kurucu ortaklar tarafından doldurulmak üzere boş bırakılan yerler usulüne uygun olarak doldurulur ve noter huzurunda imza edilir.
- Her bir kurucu ortak tarafından peşin ödenen sermaye paylarından oluşan kuruluş sermayesi Bakanlık İI Müdürlüğünce emanete alınır.
- Mevcut anasözleşmelere göre bir ortak kooperatife girerken en az (10) pay taahhüt etmek zorundadır. Bir ortaklık payının değeri 100.000.- TL. dır. Bı~na göre; bir ortak en az 1.000.000.- TL. taahhüt edecek ve i/4`ü olan 250.000.- TL. nı peşin ödeyecektir.
- Hazırlanan kuruluş evrakları (anasözleşme, kuruluş sermayesi teslim tutanağı, anasözleşmelerin ücretinin yatırıldığına dair dekont ve diğer belgeler) Bakanlık İI Müdürlüğüne incelenmek üzere verilir. Eksik bulunmadığı taktirde kuruluş evrakı bir yazı ekinde kuruluş izni almak üzere Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü'ne gönderilir.
- Bakanlığın kooperatife kuruluş izni vermesinden sonra kurucu ortaklar  Mahalli  Ticaret  Sicili  Memurluğuna  müracaat  ederek kooperatifin tescilini talep ederler.
- Ticaret Sicil Memurluğu kooperatifin ünvanını Sicil Defterine kaydederek anasözleşmelere tescil şerhini verir. Ayrıca 1163 Sayılı Kanunun  3.  maddesinde  sayılan  hususların  ilanı  için  ilan beyannamesini tanzim eder.
- Kooperatifin kuruluşuna ait ilan  beyannamesinde belirtilen hususların Ankara'da yayımlanan Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi'nde ilan edilmesiyle kooperatifin kuruluşu hukuken tamamlanmış olur.
- Kuruluş tescil ve ilanını gösteren belgelerle Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü'ne müracaat edildiğinde verilen talimat ile İI Müdürlüğünce emanette tutulan kuruluş sermayesi kurucu ortaklara iade edilir.  

                              KOOPERATİF ORTAKLARININ HAK VE ÖDEVLERİ  

Bu dersimizde Kooperatif ortaklarının hak ve ödevleri konusunu işleyeceğiz.Kooperatif ortaklarının hak ve ödevleri 1163 sayılı Kooperatifler Kanununun III. bölümünde hükme bağlanmıştır. Bu bölümdeki hak ve ödevler;
- Ortaklık senedi,
- Ortaklık payları
- Şahsi alacaklar
- Ayni sermaye
- Hak ve vecibelerde eşitlik
- Ortakların ödev ve sorumlulukları
başlıkları altında ele alınmıştır.

Kanunun  uygulamasını  yapmak  üzere  "Ortakların  Hak ve Görevleri"  hususu  anasözleşmelerde  hüküm  ve  teminat  altına alınmıştır.

ORTAKLARIN  GÖREVLERİ  NELERDİR?

Ortakların görevlerini genel olarak özetleyelim.
-   İlgili  kanunlar,  anasözleşme ve yönetmelik hükümlerine uymak,
-  Yüklendiği ortaklık paylarını, varsa ek ödemelerini, kredi ve avanslardan doğan ve vadesi gelen borcunu zamanında ödemek,
-   Kooperatife karşı olan her türlü yasal sorumluluklarını yerine getirmektir.

ORTAKLARIN  HAKLARI  NELERDİR?

Kooperatif ortaklarının hakları şunlardır:
-  Genel kurul toplantılarına katılmak,
-  Genel kurul toplantılarından önce bilanço, gelir-gider farkı hesapları, yıllık çalışma raporu ve kooperatifin bir yıl sonra yapacağı çalışmaya  ait  iş  programlarını  incelemek  denetçilerin  yaptığı denetimlere ait sonuçları yazılı olarak istemek.
- Gerektiğinde ilgili makamlara baş vurarak görev ve hakları ile ilgili konularda yardımcı olunmasını istemek,
-  Kanun  ve  anasözleşmede  yazılı  her  türlü  haklardan faydalanmak,
- Gerektiğinde yönetim kurulunun kararlarına karşı denetçilere genel kurul kararlarına karşı da yargı organlarına itiraz hakkını kullanmaktadır.

KOOPERATİF ORTAKLIĞI NASIL SONA ERER?

-   Anasözleşmede yazılı ortaklığa girme şartlarının sonradan yitirilmesi,
-   Ortağın çıkma isteğinin kabulü,
-   Ortağın ölümü,
-   Ortaklığın devri,

1.  Ortaklıktan çıkarılma kararının verilmesi, hallerinde kooperatif ortaklığı sona erer.

KOOPERATİF  ORTAKLARININ  SORUMLULUKLARI NELERDİR?

Kooperatif ortaklarının sorumluluğu yüklenmiş oldukları sermaye payları  ve ek ödeme yükümleri  ile sınırlıdır (Anasözleşmelerle sorumluluk sınırları yükseltilebilir).
Kooperatifin durumunu bilerek yeni giren ortak, girişinden önce doğmuş olan borçlardan diğer ortaklar gibi sorumlu olur.